De Nederlandse regering heeft open science op de politieke agenda gezet. In 2013 eerst op nationaal niveau en vervolgens in 2016 op Europees niveau tijdens het voorzitterschap van de EU.

Om de Europese afspraken in Nederland te implementeren is in februari 2017 het Nationaal Plan Open Science (NPOS) ondertekend door tien partijen, waaronder KNAW, NWO/ZonMw, de VSNU en UKB (het samenwerkingsverband van universiteitsbibliotheken en de Koninklijke Bibliotheek).

Een belangrijke ambitie van het NPOS is 100% open access publiceren in 2020. Alle wetenschappelijke publicaties die met publiek geld zijn gefinancierd moeten vanaf 2020 voor iedereen direct open toegankelijk en te hergebruiken zijn.

De VSNU/UKB is trekker van deze ambitie en initieert en coördineert gezamenlijk beleid tussen de hoofdrolspelers in het veld. Zie ook de ‘roadmap’ naar open access van 2018-2020 en de informatiepagina over open access van de VSNU.

Meer informatie over open access, actualiteiten, open access in Nederland en de actuele open access overeenkomsten met uitgevers is te vinden op het landelijke informatieportaal openaccess.nl.

De UvA heeft zich gecommitteerd aan open access door in 2005 de Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities  te ondertekenen. In 2017 heeft de UvA het Nationaal Plan Open Science ondertekend met als doel de nationale transitie naar open science te realiseren. Eén van de drie speerpunten van NPOS is open access met daaraan verbonden de ambitie om 100% open access te bereiken.

In het UvA Open Science Programma 2020-2024 is een open access-beleid opgenomen waarin de open access-commitment van de UvA is vertaald naar verantwoordelijkheden voor de medewerkers:

“Met ingang van 1 januari 2021 worden UvA-onderzoekers geacht hun wetenschappelijke publicaties direct na publicatie te registreren en de bijbehorende uitgeversversie (of tenminste het geaccepteerde manuscript) ten behoeve van duurzame archivering te deponeren in het Current Research Information System (Pure) van de universiteit. Daarnaast worden onderzoekers geacht hun werk open access te publiceren door middel van deze drie opties:

1. een wetenschappelijke publicatie direct open access te publiceren met een Creative Commons-licentie* bij een uitgever; of
2. de uitgeversversie van een kort werk van wetenschap met een beroep op art. 25fa Auteurswet na 6 maanden embargo vrij toegankelijk te maken via de universitaire repository (UvA-DARE); of
3. het geaccepteerde manuscript van een wetenschappelijke publicatie na verlopen van het door uitgevers gestelde embargo vrij toegankelijk te maken via de universitaire repository (UvA-DARE).”

* In lijn met de Plan S-richtlijnen bij voorkeur een CC BY-licentie.

Meer informatie en ondersteuning

De Bibliotheek ondersteunt en faciliteert alle in het beleid genoemde opties en biedt onderzoekers ondersteuning en advies bij open access publiceren. Zie de onderdelen 3 t/m 10 op deze webpagina voor meer informatie.

Vragen? Stel ze via openaccess@uva.nl.

Het aanbod van open access uitgevers is groot. Open access uitgevers doen over het algemeen qua kwaliteit niet onder voor traditionele uitgevers. Er zijn echter ook zogenoemde rooftijdschriften die weinig of geen redactionele diensten leveren of peer review voor de publicatiekosten. Hoe bepaal je of een uitgever of tijdschrift betrouwbaar en/of van goede kwaliteit is?

Tip: Gebruik de handreikingen op de website Think, Check, Submit voor het beoordelen van tijdschriften of uitgevers.

Voordat je een tijdschrift of uitgever kiest, raadpleeg de volgende overzichten:

• Directory of Open Access Journals (DOAJ)
  Alle uitgevers of tijdschriften opgenomen in de DOAJ voldoen aan criteria rond transparantie en ‘best practice’.
• Directory of Open Access Books (DOAB)
  Ontsluit boekuitgevers en open access boeken die voldoen aan de vereisten vastgesteld bij de OAPEN Foundation en OASPA.
• The OAPEN Foundation
  Biedt een overzicht van open access boekuitgevers die voldoen aan de open access voorwaarden van o.a. de European Research Council (ERC), Wellcome en Austrian Science Fund (FWF).
• Open Access Scholarly Publishers Association (OASPA)
  Uitgevers die zijn aangesloten bij OASPA moeten voldoen aan opgestelde lidmaatschapscriteria.

Kijk voor verdere informatie over het beoordelen van de kwaliteit van open access tijdschriften- en boekuitgevers op openaccess.nl.

Met de UvA Open Access Journal Browser kun je snel uitvinden of je als UvA-onderzoeker kosteloos open access in een specifiek tijdschrift kunt publiceren en welke voorwaarden daarbij van toepassing zijn.

Read & Publish overeenkomsten

De afgelopen jaren heeft de Bibliotheek in nationaal verband zogenaamde Read & Publish overeenkomsten afgesloten met meerdere grote(re) traditionele uitgevers. Hierdoor hebben UvA-onderzoekers toegang tot tijdschriften (leesrechten) en kunnen ze kosteloos – of soms met een korting – artikelen publiceren in bijna 11 duizend full- en hybride open access tijdschriften van bijvoorbeeld Elsevier, Springer, Wiley, SAGE, Cambridge, Brill of Emerald. Een overzicht kun je vinden op openaccess.nl.

Daarnaast sluit de Bibliotheek namens de UvA ook zelfstandig overeenkomsten met kleine(re) – vaak vakspecifieke – uitgevers af, waardoor er met korting of kosteloos open access gepubliceerd kan worden in geselecteerde tijdschriften van:

• ACM
• BioMed Central (15% korting)
• Bioscientifica (50% korting)
• Cogitatio
• Company of Biologists
• Institute of Physics
• John Benjamins
• Microbiology
• Open Library of Humanities
• Portland Press
• Rockefeller University Press
• SPIE

Om in aanmerking te komen voor een korting of kosteloos open access publiceren moet de corresponding author (degene die indient en communiceert met de uitgever) geaffilieerd zijn aan de UvA. Let op: per uitgever kan – naast de onderzoeksartikelen – variëren welke artikeltypen nog meer onder de overeenkomst vallen. Kijk goed naar de voorwaarden!

Vragen? Stel ze aan openaccess@uva.nl. 

Wanneer open access publiceren niet mogelijk blijkt bij een uitgever, kan dat alsnog door de preprint of post print van je publicatie open access te maken via de universitaire repository. Dit kan via Pure, het onderzoeksregistratiesysteem van de UvA. Open access door ‘zelf te archiveren’ noemt men ook wel ‘groen open access’.

Na archiveren zijn publicaties te downloaden via de persoonlijke pagina’s, de repository UvA-DARE en via Google Scholar.

Uitgeversembargo’s
Uitgevers hanteren verschillende embargotermijnen rond het zelf archiveren van tijdschriftartikelen. Deze zijn terug te vinden in de uitgeefovereenkomst en op de website Sherpa Romeo. De informatie van Sherpa Romeo vind je ook terug in Pure.

Zie voor meer informatie de handleiding Open access publiceren op de ondersteuningspagina van Pure.

Met een beroep op artikel 25fa uit de Auteurswet (het zgn. amendement Taverne) kunnen onderzoekers een kort werk van wetenschap dat gefinancierd is met publieke middelen na een redelijke termijn vrij toegankelijk maken.

Artikel 25fa Auteurswet:
“De maker van een kort werk van wetenschap waarvoor het onderzoek geheel of gedeeltelijk met Nederlandse publieke middelen is bekostigd, heeft het recht om dat werk na verloop van een redelijke termijn na de eerste openbaarmaking ervan, om niet beschikbaar te stellen voor het publiek, mits de bron van de eerste openbaarmaking daarbij op duidelijke wijze wordt vermeld”.

De UvA heeft met ingang van 2024 besloten dat korte wetenschappelijke publicaties (zoals artikelen, hoofdstukken, annotaties en conferentie bijdragen) van alle UvA-onderzoekers die niet al open access gepubliceerd zijn, op grond van dit wetsartikel na zes maanden embargo alsnog vrij toegankelijk worden gemaakt via de universitaire repository, UvA-DARE. De UvA volgt hierbij – net als andere universiteiten in Nederland – de uitgangspunten die hierover in landelijk verband zijn opgesteld.

Door dit besluit hoeven onderzoekers niet meer expliciet toestemming te verlenen aan de Bibliotheek (opt-in), de Bibliotheek voert dit nu automatisch uit tenzij een onderzoeker hier bezwaar tegen maakt.

Meer informatie over artikel 25fa Auteurswet en het vrij toegankelijk maken door de Bibliotheek is te vinden op de medewerkerspagina van de UvA, A-Z lijst, Open access. Hier is ook een formulier te vinden waarmee een specifiek kort werk uitgesloten kan van het alsnog vrij toegankelijk maken worden (opt-out).

Open access verplichtingen

Vrijwel alle onderzoeksfinanciers verbinden nu een open access verplichting aan de door hun verstrekte onderzoeksgelden. Deze open access eisen zijn terug te vinden in de richtlijnen van deze financiers; zie onder andere bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en de verschillende programma’s van de Europese Unie of bij private financiers als de Wellcome Trust of Bill & Melinda Gates Foundation.

Vooraf begroten
Neem kosten voor open access altijd mee in de projectbegroting. Er zijn bij de UvA namelijk geen extra fondsen waar dit soort kosten na afloop gedeclareerd kunnen worden. Maak waar het kan gebruik van de kortingsregelingen voor open access die de UvA met uitgevers heeft.

Plan S – sneller naar 100% open access

Plan S is een initiatief van cOAlition S – een internationaal consortium van onderzoeksfinanciers, waaronder NWO – die zich als doel gesteld heeft de transitie naar 100% open access te versnellen. Vanaf 1 januari 2021 moeten daarom publicaties die voortkomen uit gelden van deze onderzoeksfinanciers direct open access gepubliceerd worden. Plan S richt zich in de eerste plaats alleen nog op wetenschappelijke artikelen. In een later stadium zullen ook eisen voor monografieën en boekhoofdstukken bekend gemaakt worden.

Open access vereisten
In de implementation guidelines van cOAlition S wordt uiteengezet hoe je als onderzoeker kunt voldoen aan de eisen van Plan S. De belangrijkste eisen voor het publiceren van wetenschappelijke artikelen zijn: direct open access, toegankelijk met een Creative Commons-licentie en met behoud van auteursrecht.

Dit kan door:

• met een CC BY licentie te publiceren in een open access tijdschrift of op een open access platform dat geregistreerd is in de DOAJ;
• een finale- of geaccepteerde gepeerreviewde versie (AAM) na publicatie direct in de institutionele repository te archiveren voorzien van een CC BY licentie;
• met een CC BY licentie te open access publiceren in een (hybride) tijdschrift dat deel uitmaakt van een ‘transformatieve overeenkomst’.

Hulpmiddelen
Met behulp van de cOAlition S ontwikkelde Journal Checker Tool kan voor een specifiek tijdschrift uitgezocht worden of, en hoe, je aan de gestelde open access eisen kunt voldoen.

Rights Retention Strategy (RRS)
Biedt een tijdschrift geen open access mogelijkheid of staat de ‘self-archiving policy’ het direct open archiveren van de AAM met een CC BY niet toe, dan kan de Rights Retention Strategy van cOAlition S gebruikt worden om toch te voldoen. Zie ook de flyer over RRS met een korte uitleg en instructies over hoe de uitgever te informeren.

Implementatie door NWO
NWO zal de eisen van Plan S invoeren in de nieuwe calls die opengesteld worden vanaf 1 januari 2021. Deze eisen zullen alleen van toepassing zijn op publicaties die daaruit volgen. Raadpleeg de webpagina die NWO heeft ingericht over Plan S voor meer informatie. NB. deze eisen gaan dus ook gelden voor een aantal programma’s van ZonMw.

Vragen over Plan S? Stel ze aan openaccess@uva.nl.

Met het vaststellen van het UvA Open Science programma 2020 – 2024 is er financiering beschikbaar voor diamant open access initiatieven. De financiering bedraagt 100.000 euro per jaar voor de duur van het programma.

Wat is diamant open access?

Bij diamant open access initiatieven – tijdschriften of publicatieplatforms – hoeven auteurs niet te betalen voor een publicatie en zijn de publicaties direct, kosteloos open access beschikbaar voor de lezers. Diamant open access initiatieven spelen een belangrijke rol in de transitie naar een betaalbaar, bestendig, rechtvaardig en een door de academische gemeenschap beheerd systeem van open access publiceren.

Financiering door de UvA

Diamant open access initiatieven vinden vaak lastig financiering en het belang van dit open access model wordt vaak nog onvoldoende onderkend in bestaande open access strategieën. De UvA neemt daarom haar verantwoordelijkheid door het UvA Diamant Open Access Fonds. Met het fonds worden bewezen diamant initiatieven gesteund waarin door UvA onderzoekers is gepubliceerd en – op aanvraag – nieuwe, op te starten of bewezen diamant open access initiatieven aan de UvA gefinancierd.

Twee routes van financiering

De financiering voor diamant open access is opgesplitst in twee routes, voor elke route is 50.000 euro per jaar beschikbaar.

Route 1: Donaties aan diamant initiatieven waarin door UvA onderzoekers is gepubliceerd.
De UvA doneert aan diamant of ‘non-apc’ open access initiatieven waarin door UvA onderzoekers is gepubliceerd. Voorwaarde is dat een tijdschrift a) geregistreerd is in de Directory of Open Access Journals en b) publicatie met een CC BY-licentie (conform voorwaarden Plan S) mogelijk is. Het registratiesysteem Pure van de UvA is de bron voor een jaarlijkse identificatie van diamant open access publicaties.

Route 2: Financiering op aanvraag voor UvA open access initiatieven.
Ten behoeve van het opstarten van nieuwe en/of uitbreiding, opschaling of professionalisering van bestaande diamant UvA initiatieven kunnen gemotiveerde aanvragen voor (eenmalige) financiering uit het fonds ingediend worden. De deadline voor aanvragen in 2024 is 1 juli.

De Bibliotheek beheert het fonds. Voor vragen over het fonds of het opvragen van de procedure en voorwaarden voor het indienen van een aanvraag voor Route 2, mail naar Pascal Braak (open access specialist).

Veel open access publicaties zijn te vinden met behulp van de discovery tool van de Bibliotheek CataloguePlus (filter op ‘availability’ --> open access) en met zoekmachine Google Scholar.
Daarnaast bestaat er een aantal op open access publicaties (artikelen en boeken) gerichte zoekmachines:

• OpenAIRE – Explore: geeft toegang tot meer dan 27 miljoen open access publicaties van 15.000 instellingen en 18 onderzoeksfinanciers.
• ArXiv: respository met (ca. 1,5 miljoen) wetenschappelijke open access (pre-)publicaties binnen de wiskunde, informatica, kwantitatieve biologie, economie en statistiek.
• Met de Directory of Open Access Books (DOAB) en OAPEN kunnen peer reviewed open access boeken gevonden worden.
• CORE: open access zoekmachine die wetenschappelijke repositories over de hele wereld ontsluit. Biedt toegang tot 135 miljoen geïndexeerde open publicaties.
• Unpaywall is een browser-extensie die open access versies van artikelen detecteert op uitgeverswebsites. Heeft de Bibliotheek geen abonnement en kun je een publicatie niet lezen? Dan biedt deze extensie uitkomst bij gebruik van de browsers Firefox en Chrome.

Enkele begrippen die veel gebruikt worden rond het thema open access uitgelegd:

Author Processing Charge (APC)
Het bedrag dat betaald wordt om een artikel open access te publiceren. In 2017 bedroeg de gemiddelde APC € 1.700,-. Afhankelijk van het tijdschrift of uitgever variëren de APC’s voor open access artikelen van € 400,- tot soms wel € 4.000,-.

Book Processing Charge (BPC)
Het bedrag dat betaald wordt om een boek open access te publiceren. De kosten voor open access publiceren van een boek variëren per uitgevers en zijn tussen de € 7.000,- en € 15.000,-.

In tegenstelling tot APC's voor artikelen hybride tijdschriften, bestaat er voor de financiering van BPC's geen algemene of UvA-specifieke voorziening. Zie: OA Books Toolkit voor informatie over OA voor boeken, waaronder een overzicht van bestaande financieringsmogelijkheden. 

Corresponding author
Voor de uitgever is de corresponderende auteur degene die het artikel indient (submit). Om in aanmerking te komen voor een kortingsregeling is het meestal een vereiste dat de corresponding author een affiliatie (dienstverband) heeft bij de UvA.

Creative Commons licentie (CC)
Door een Creative Commons licentie van toepassing te verklaren op een publicatie wordt aangegeven dat men afziet van bepaalde wettelijke auteursrechten. Er zijn verschillende soorten CC-licenties, waarvan de CC BY de minst restrictieve is. De meeste onderzoeksfinanciers vereisen of adviseren deze licentie omdat hiermee de publicatie volledig toegankelijk wordt volgens de definities van de Berlin Declaration (2003). Zie ook Guide to Creative Commons for Scholarly Publications and Educational Resources voor het gebruik van CC-licenties.

Diamant open access
Wanneer een auteur zonder betaling open access kan publiceren in een open access tijdschrift of op een open access platform omdat de kosten hiervan al door (wetenschappelijke) instellingen zijn opgebracht, noemt men dat diamant open access. Voorbeelden zijn Glossa of SciPost.

Goud open access
Wanneer een publicatie direct bij een uitgever met een Creative Commons licentie open access gepubliceerd wordt, noemt men dit goud open access. Hier wordt doorgaans een Author Processing Charge (APC) of Book Processing Charge (BPC) voor betaald.

Groen open access
Wanneer een versie (post print, pre print, uitgevers PDF) van een publicatie naderhand door zelf archivering in bijvoorbeeld de universitaire repository openbaar wordt gemaakt, noemt men dit groen open access. Hier zijn geen kosten aan verbonden.

Hybride tijdschrift
Een hybride tijdschrift is een traditioneel abonnementstijdschrift waarin óók open access gepubliceerd kan worden tegen betaling van een APC. De UvA heeft in landelijk verband kortingsregelingen afgesloten met de grote uitgevers, waardoor UvA-onderzoekers kosteloos in veel van dit soort tijdschriften kunnen publiceren.

Open access
Als een publicatie vrij toegankelijk is en iedereen de inhoud kan lezen, downloaden, kopiëren, distribueren, printen, indexeren, in het onderwijs gebruiken, ernaar en erin zoeken, of anderszins gebruiken binnen de wettelijk geldende afspraken, wordt de publicatie 'open access' genoemd. Zie ook de Berlin Declaration (2003).

Publicaties die alleen maar vrij toegankelijk (groen open access) zijn worden echter ook vaak ‘open access’ genoemd, hierop is normaal auteursrecht van toepassing en deze voldoen niet aan bovenstaande definitie.

Post print
Geaccepteerde versie na peer review. Dit is de finale versie van de publicatie die gepubliceerd gaat worden maar dan nog zonder de opmaakkenmerken (stijl, paginanummers) van de uitgever. Deze versie wordt ook wel de author accepted manuscript (AAM) genoemd.

Preprint
Preprints zijn (wetenschappelijke) manuscripten die niet peer-reviewed zijn of gepubliceerd zijn in een traditioneel publicatiemedium. Binnen Open Science en wetenschappelijk publicatielandschap groeit het belang van de preprint als vorm van wetenschappelijke communicatie. Door preprints te plaatsen op institutionele of individuele websites of op preprint servers zoals Arxiv, Repec en Zenodo, kunnen onderzoekers snel hun bevindingen delen en voortbouwen op elkaar werk. Zie ook: A practical guide to preprints.